Veel bezoekers HGOP-lezing Dordrecht door de eeuwen heen

Waar er voor de cursus Dordtoloog 11 lessen uitgetrokken worden om de rijke geschiedenis van Dordrecht uit de doeken te doen, doet Kees Weltrevrede de geschiedenis van de stad in zevenmijlslaarzentempo in twee uur op deze lezing van het Historisch Genootschap Oud-Pijnacker (HGOP). Drs. Kees Weltevrede was leraar geschiedenis en maatschappijleer. Tegenwoordig geeft hij lezingen - zoals vanavond in Pijnacker - en ook een van de elf lessen van de cursus tot Dordtoloog. 

Door: Jan-Paul van der Velden

Wat is het succes van Dordrecht?
Dordrecht begon als een veendorpje gelegen aan een rivier. Voor Dordrecht was rond 1180 een watersnood een geluk, ze kwam daardoor aan internationale wateren te liggen. De grotere schepen konden Dordrecht aandoen vanuit zee en met kleinere schepen kon men de rivieren op. Dordrecht werd toen een overslaggebied. De graaf van Holland gaf Dordrecht in 1299 stapelrecht. Dit hield in dat alle spullen die langs Dordrecht kwamen eerst uitgeladen en aangeboden moesten worden eer men het mocht doorvoeren, dit genereerde handel en inkomsten door leges.

Overstroming
Dordrecht lag in een veengebied. Er werd turf gestoken dat vervolgens gedroogd en verbrand werd. Het as dat overbleef werd gekookt en zo werd zout gewonnen. Het zout zat in de turf door de regelmatige overstromingen van het gebied met zeewater. Zout was duur, het woord salaris komt van het Latijnse woord voor zout. Omdat eraan te verdienen was, werd er in heel Zeeland veel turf gestoken, zelfs tot vlak onder de dijken. In het jaar 1421 was er de Sint-Elisabethsvloed waardoor de verzwakte dijken doorbraken. Deze vloed veranderde de loop van de rivier. Door het breken van de dijken van de toenmalige Groote Waard is in de loop van de tijd de Biesbosch ontstaan met zijn kreken en riet. Door dit grote watergebied was het makkelijk om Dordrecht te ontwijken en daarmee het stapelrecht. Rotterdam speelde geen rol van betekenis, pas veel later toen Rotterdam een directe verbinding met de zee kreeg via de Nieuwe Waterweg werd Rotterdam een tegenhanger van Dordrecht. Er kwam ook het moment waarop Rotterdam meer inwoners en meer handel kreeg dan Dordrecht, dit alles was tegen het zere been van de Dordtenaren.

Stadsbrand
De huizen waren veelal van hout gebouwd met daken van riet, dat was natuurlijk brandgevaarlijk en daar was men zich ook bewust van. Iedereen die met open vuur werkte zoals een smid diende een met water gevulde lederen emmer paraat te hebben om een beginnende brand tijdig te doven. Ook moest je naar buiten lopen en roepen dat er brand was. Als de brandweerlieden er aan te pas kwamen dan werd je hele huis uit elkaar getrokken en naar een plek gesleept waar het geen gevaar voor de omgeving was. Er was iemand die dacht het blussen zelf wel af te kunnen, bang zijn huis te verliezen. Helaas bleek dat overmoedig en in 5 dagen brandde meer dan de helft van het toenmalige Dordrecht af. Ook de St. Antoniuskerk brandde af, echter een stuk hout van een relikwie bleef gespaard. Dat was een mirakel en zo werd Dordrecht een pelgrimsoord. Dit lokte pelgrims naar Dordrecht die naar het Heilig Hout wilden komen kijken. Tijdens de Beeldenstorm in 1572 verdwijnt het Heilig Hout en wordt pas in 1952 teruggevonden in een klooster in Vlaanderen. In 1953 komt het weer terug naar Dordt.

Werk
Waar verdiende men hun geld mee? Er was het stapelrecht, dat genereerde dus handel. Er waren veel leerlooierijen, een zeer vervuilende industrie, er was scheepsbouw, er waren houtzaagmolens en van hennep werden touw en zeilen gemaakt.

Bevolkingsgroei
In de 16de eeuw groeide de stad. Niet zozeer doordat er veel meer kinderen geboren werden, maar door migratie. Ook toen waren er asielzoekers, immigranten en gelukszoekers. Een ieder van ons zal wat van die genen met zich dragen. Migratie is van alle tijden.

De Reformatie
Ook de Reformatie ging niet aan Dordrecht voorbij. Lieden als Calvijn en Luther waren nieuwlichters, de radicalen of extremisten van die tijd. Ze verkondigen nieuwe ideeën, dit alles tegen het zere been van de gevestigde Katholieke orde. Propaganda werd niet geschuwd om recht te praten wat het beste uitkwam voor het Dordtse gezag, zo werd Dordrecht in 1572 Protestants. Kerken werden ‘vrijgegeven voor de Protestanten’, wat een eufemisme was voor dat de kerken overgenomen werden. Zaken werden verwoest, mensen werden weggejaagd. Katholieken werden gedegradeerd tot tweederangsburgers die geen onderdeel meer uitmaakten van het bestuur. Katholieke kerken mochten niet meer bestaan, er waren wel schuilkerken waar in het geheim diensten werden gehouden.

Dordtse synode
Later in 1618-1619 was het de tijd van de remonstranten versus de contraremonstranten. Dit ging vooral over de interpretatie van de Bijbel en wat de juiste vertaling uit de bron was. Tijdens de Dordtse synode, waar 180 zittingen voor nodig waren, werd besloten om een correcte vertaling te maken, dat werd de Statenvertaling. Deze vertaling wordt door sommige kerkgenootschappen tot op de dag van vandaag als enige juiste vertaling gezien en gebruikt.

Suikerplantages
Naast zout was suiker ook goede handelswaar. Suiker maken van riet is erg arbeidsintensief. Goedkope arbeid werd gevonden door de slavenhandel. Dordrecht was geen onderdeel van de VOC, wel van de West-Indische Compagnie. Uit 5.000 notariële akten die geanalyseerd zijn in Dordrecht werd duidelijk dat investeren in slavenhandel en suikerplantages een heel gewone zaak was. Zo kon ook een smid of bakker aandelen hebben, het was dus niet alleen iets van de elite. Dordrecht was de derde suikerstad van Nederland.

Gebroeders de Witt
De bekendste Dordtenaren zijn misschien wel de gebroeders Johan en Cornelis de Witt. Johan maakt al jong carrière in het stadsbestuur van Dordrecht. Later wordt hij raadpensionaris van het gewest Holland, een soort eerste minister. Cornelis de Witt is ook politiek actief. Tijdens de beroemde tocht naar Chatham van Michiel de Ruyter in 1667, waar de Engelse vloot vernietigd werd, was Cornelis de Witt als speciaal gezant voor de Staten-Generaal aan boord.

Er was rivaliteit tussen de gebroeders de Witt en de prins van Oranje. in 1672 vielen Engeland, Frankrijk en een aantal Duitse staten de Republiek aan. Johan de Witt is dan raadpensionaris en is al die tijd tegen de macht van stadhouder Willem III. In de ogen van velen is juist Willem III degene die de Republiek moet redden. De broers worden uiteindelijk bij een vreselijke lynchpartij in Den Haag vermoord en verminkt door een menigte mensen.

Napoleon
Ook de Franse tijd gaat niet aan Dordrecht voorbij. De waterlinie heeft Holland vaak beschermd, maar als alles bevroren is in 1795 trekken de Fransen de rivieren over. De Fransen komen met de belofte: ‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’, maar in de praktijk komt het toch vooral neer op veel belasting betalen. Om belasting te kunnen innen moesten de Fransen weten hoeveel mensen er woonden, daarom werd de burgerlijke stand ingevoerd. Het stapelrecht, de gilden en de Staten-Generaal werden afgeschaft. Per saldo werd Dordrecht arm en moesten mensen op een andere manier aan de kost komen. Ook werd de conscriptie (dienstplicht) ingesteld. Uit de archieven blijkt dat 269 mannen uit Dordrecht meegaan op de veldtocht van Napoleon naar Rusland, van hen keerden er maar 8 terug, 29 deserteerden en 232 vonden ergens tussen Dordrecht en Rusland de dood. Uiteindelijk werd Dordrecht bevrijd van de Fransen door de Russen. Kozakken verjoegen de Franse soldaten. De Dordtenaren vonden de Kozakken maar rare snuiters, zo sliepen ze bij hun paarden en dronken ze veel jenever met peperkorrels. Wat uiteindelijk nu nog rest uit de Franse tijd is de burgerlijke stand, het kadaster, de Kamer van Koophandel en het burgerlijk wetboek. Kees Weltrevede wist van geen ophouden, HGOP-voorzitter Paul van Winden stopt hem om 10 uur snel een fles wijn in handen, anders was hij nog wel even doorgegaan met zijn enthousiaste verhaal over de geschiedenis van Dordt. En ja, in twee uur de hele geschiedenis van Dordrecht vertellen lukt niet, dus er is veel niet aan de orde gekomen. Wie echt van de hoed en de rand wil weten kan zich inschrijven voor de volledige cursus tot Dortholoog, deze is echter al wel volgeboekt tot 2026.

Op 23 mei is de volgende lezing van het HGOP. Dit keer is de titel van de lezing van het Historisch InformatiePunt (HIP): De paden op, de lanen in. Onze eigen Annette Theeuwsen-Kardol zal de lezing leiden, tevens wordt die avond de bijbehorende nieuwe tentoonstelling geopend. Locatie: Bibliotheek Pijnacker, Julianalaan 47. Inloop 19:30, aanvang 20:00 uur.