HGOP avond over hongerwinter en de bevrijding

Vanwege de herdenking van 75 jaar Bevrijding organiseerde het Historisch Genootschap Oud-Pijnacker (HGOP) op dinsdag 11 februari jl. in De Acker een lezing over de Hongerwinter en de Bevrijding. Er was trouwens nog iets te vieren, want het HGOP zelf bestaat dit jaar precies 60 jaar. De oprichtingsdatum was 8 februari 1960. Het was daarom niet zomaar dat de circa 100 aanwezigen in de pauze kleine gebakjes met het logo van het HGOP kregen getrakteerd. Ook de drankjes waren op kosten van het HGOP, dus het werd sowieso een geslaagde avond.

Maar waar de aanwezigen toch vooral voor waren gekomen, waren het verhaal en de foto’s. René Kok, historicus en beeldonderzoeker bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) was hiervoor speciaal naar Pijnacker gekomen. Als auteur en samensteller van vele publicaties over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog was hij de uitgelezen persoon om de foto’s van de laatste maanden van de Duitse bezetting, vaak door amateurs geschoten, van een deskundig commentaar te voorzien. Vanaf de oprichting op 8 mei 1945 heeft het NIOD dagboeken en fotocollecties verzameld.

Kok begon zijn verhaal met Lou de Jong die in de jaren ’60 van de vorige eeuw uit het hoofd en live 21 afleveringen van ‘De Bezetting’ presenteerde. De Jong was directeur van het RIOD, de voorloper van het NIOD, en verloor in de oorlog zelf veel familieleden. Met zijn programma zette hij de Tweede Wereldoorlog in Nederland op de kaart. Die was vlak na de Bevrijding naar de achtergrond gedrongen, omdat het land weer moest worden opgebouwd. Veel mensen wisten eigenlijk niet wat er nu eigenlijk was gebeurd, dus de televisie-uitzendingen brachten daarin verandering.

Voedselschaarste
In de winter van 1944-1945 had de honger het westen van Nederland in zijn greep. Operatie Market Garden was mislukt en de teleurstelling was groot toen de Geallieerden na Dolle Dinsdag niet oprukten naar de Randstad. De Nederlandse regering in Londen riep een spoorwegstaking uit waardoor er geen treinen meer reden die voedsel konden aanleveren. Het werd de belangrijkste oorzaak voor de Hongerwinter. De bevolking raakte verzwakt en ongeveer 3,5 miljoen mensen hadden te weinig te eten. Hun zoektocht naar voedsel en brandstof werd een dagtaak. Bovendien werden veel mannen weggevoerd naar Duitsland vanwege de Arbeitseinsatz. Kees van der Kuij, man van Mieke, was een daarvan. Enkele jaren geleden bewerkte zij het ooggetuigenverslag van Kees tot een boek.

De heer De Bruijn vertelt zijn oorlogsherinneringen. (foto: Lenie Kaptein)

In de grote steden was de schaarste het grootst. Foto’s van Leen Timp, man van Mies Bouman, laten dat zien. Mensen aten tulpenbollen, suikerbieten en aardappelschillen. Het smaakte vreselijk, maar voedzaam was het wel. In Delft raapte men op straat graankorrels als een graanauto was langsgereden. Een bezoeker in de zaal vertelde dat hij bij verschillende adressen werd ondergebracht, omdat de distributiebonnen niet iedereen konden verzorgden. Foto’s moesten de regering informeren over de hoge nood bij de bevolking en legden de schrijnende omstandigheden vast voor later. De foto’s tonen uitgemergelde mensen, kinderen die borden leeglikken, een man met kartonnen doodskisten.

Zweeds wittebrood
De kou maakte de honger nog moeilijker te verdragen. Sinds eind december vroor het flink en er viel geregeld sneeuw. Gas en elektra waren afgesloten en de steenkoolvoorraden uit het al bevrijde Limburg bereikten het westen niet. Koken deden mensen op noodkacheltjes, ook wel majo genoemd. Alles wat brandbaar was, werd opgestookt, zelfs huisraad. Bomen langs de wegen werden gekapt, blokjes hout tussen de tramrails weggehaald, asfalt werd van het wegdek geschraapt. Ook sloopten ze leegstaande huizen, veelal van weggevoerde Joodse gezinnen, om aan brandstof te komen.

Mensen moesten zelf oplossingen vinden om te overleven en velen trokken met de kar, fiets of kinderwagen naar de boeren om voedsel te halen. Eerst dichtbij huis, maar daarna steeds verder weg. Veel boeren waren hulpvaardig en boden voedsel voor redelijke prijzen. Of ze ruilen eten voor linnengoed, tafelzilver of sieraden. Anderen profiteerden van de situatie en vroegen woekerprijzen. Dagelijks waren er zo’n 50.000 mensen in de vaak ijzige kou op hongertocht. Om chaos te voorkomen, lieten de Duitsers hen ongemoeid.

Voedseldropping boven Ypenburg. (foto Tiemen van der Reijken, 1945.)

De geallieerden waren ondanks herhaalde verzoeken van de Nederlandse regering terughoudend met voedselhulp. In februari 1945 kwam er Zweeds meel via Delfzijl naar de Randstad waar bakkers er brood van bakten. Voedselpakketten die uit vliegtuigen werden gestort, bevatten dus geen Zweeds wittebrood, zoals velen denken. Het Zweedse brood bereikte Pijnacker en Delfgauw nooit, want men dacht dat het op het platteland niet nodig was. Een bezoekster van de lezing had daar nog steeds de pest over in. Kok toonde daarop een deel van de film die de Duitser Rudi Hornecker zo treffend maakte van de Hongerwinter: lege winkels, hongertochten, gaarkeukens.

Onderhandelingen of instructies?
Voor de kennis van het dagelijks leven zijn familiealbums belangrijk, want ze laten zien dat het gewone leven gewoon doorging. Aan het begin van de oorlog waren fotorolletjes nog volop verkrijgbaar, later niet meer. Velen bewaarden een fotorolletje voor de Bevrijding. Tot november 1944 mocht je ook nog gewoon fotograferen, daarna kwam er een Duits verbod voor fotograferen in de buitenlucht.

De geallieerden hadden weinig interesse in het westen van Nederland, ze wilden de oorlog winnen door naar Berlijn op te trekken. In maart en april 1945 werden het oosten en noorden bevrijd, maar er werd ook nog veel gevochten. Er vonden voedseldroppings plaats, maar een beroemde foto hiervan met een zwaaiende vrouw, die veel in schoolboeken is afgedrukt, is in scène gezet.

Wageningen
Op 4 mei 1945 gaven de Duitsers zich over bij Lüneburg en was Noord-Europa bevrijd. Dat bericht moest nog worden doorgegeven aan de Duitse opperbevelhebber in Nederland. De instructies hoe het verder zou gaan, werden besproken in Hotel De Wereld in Wageningen. Hier werd dus niet onderhandeld over de capitulatie. Prins Bernhard, bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten, kreeg geen toestemming om de Duitsers te ontwapenen, dat deden de Canadezen. Als troost mocht hij aanschuiven bij het Wageningse overleg. Op de ochtend van 5 mei spraken de Canadese generaal Foulkes en de Duitse generaal Blaskowitz elkaar. Omdat Foulkes lager in rang was dan Blaskowitz gingen ze uit elkaar. Later die dag kwamen Foulkes en een andere Duitse generaal bij elkaar. Een man die op beide foto’s hiervan staat, wordt vaak als een generaal beschouwd, maar was als tolk aanwezig. De Duitsers mochten zelf hun wapens afgeven en Blaskowitz beloofde dat de Duitsers de instructies zouden opvolgen. Omdat hij daarvoor 24 uur nodig had, kwamen ze op 6 mei weer bijeen om dit verder uit te werken. De daadwerkelijke capitulatie vond dus plaats op 4 mei en er vonden in Wageningen onderhandelingen plaats, geen capitulatie.

Sigaretten en chocola
In deze meidagen heerste nog een machtsvacuüm en een nerveuze sfeer. De Duitsers waren nog alom aanwezig en de BS’ers mochten niets doen totdat de Canadezen verschenen. Schietpartijen vonden nog plaats, zoals op de Dam en ook in de Wippolder, waarbij nog honderden mensen sneuvelden. BS’ers mochten wel NSB’ers oppakken. In Delft werden zij, samen met landverraders, in het Armamentarium ondergebracht.

In de oorlogsperiode verschenen er ongeveer 1.300 illegale bladen. Die kwamen met prachtige afleveringen vanwege de Bevrijding. De Canadezen maakten een triomftocht in alle bevrijde steden en dorpen en namen sigaretten en chocola mee. ‘Trees heeft een Canadees’ werd een bekend lied. Een compilatie van filmfragmenten van de Bevrijding met muziek uit die periode sloot de leerzame avond af waarbij ook vanuit de zaal veel persoonlijke oorlogsverhalen werden verteld.

Geert Mak
De volgende bijeenkomst van het HGOP is op maandag 9 maart a.s. als Geert Mak naar Pijnacker komt. Alle kaarten hiervoor zijn inmiddels uitverkocht. Alleen leden hebben gratis toegang! Houdt de website van het HGOP in de gaten: www.hgop-pijnacker.nl.