Geert Mak maakte grote verwachtingen waar

Het volgende artikel is gesneuveld in al het coronageweld. Het heeft de lokale krant niet gehaald en gaat het komende woensdag, vanwege de aanhoudende actualiteit, waarschijnlijk ook niet redden. Daarom presenteren wij u het uitvoerige verslag van een boeiende lezing vandaag online.

Joke van der Hulst, bestuurslid van het jubilerende Historisch Genootschap Oud-Pijnacker (HGOP), dat dit jaar precies 60 jaar bestaat, is een gelukkig mens. Niet alleen wist zij met veel tact, overredingskracht en eindeloos geduld Geert Mak te verleiden om voor een lezing naar Pijnacker af te reizen. Ook vond die lezing precies op het goede moment plaats. Een week later en de Coronamaatregelen hadden roet in het eten gegooid. Nu was de Ontmoetingskerk op 9 maart jl. praktisch uitverkocht. Het zal voor domineeszoon Geert Mak vast en zeker een vertrouwde plaats zijn geweest om juist hier zijn verhaal te vertellen voor de 330 toehoorders. En toen Mak na afloop Jokes boek signeerde met de opdracht dat zij hem met huid en haar naar Pijnacker had gesleept, was dat het ultieme bewijs dat het een zeer geslaagde avond was geworden.

Door: Ron Brand

Normaliter houdt het HGOP zich bezig met Pijnackerse geschiedenissen en historische onderwerpen, maar Geert Mak verzorgde eigenlijk een compact college over de Europese geschiedenis van de laatste twintig jaar. Mak werkt feitelijk van klein naar groot, zou je kunnen zeggen. Want na boeken over Jorwerd en Amsterdam, beschreef hij in ‘De eeuw van mijn vader’ de Nederlandse geschiedenis van de twintigste eeuw, daarna volgde een boek over Amerika en met ‘In Europa’ zelfs de geschiedenis van een heel continent. Als vervolg op dat laatste boek verscheen eind 2019 ‘Grote verwachtingen’, over de jaren 1999-2019, en daarover ging de lezing. Het was een enigszins somber verhaal met hier en daar gelukkig toch wat lichtpuntjes.

Geschiedenis onder de neus
Mak begon met de opmerking dat hij als journalist altijd met geschiedenis bezig is, net als de historische verenigingen waar amateurs de liefde voor de geschiedenis levendig houden en verrijken. Zijn boek ‘Grote verwachtingen’ vloeide ook hieruit voort. Zowel in de journalistiek als de geschiedschrijving gaat het volgens hem om materiaal samen te brengen, lijnen uit te zetten, te ordenen en uiteindelijk een discussie erover voeren. Aan feiten kun je niet tornen, maar vaak ligt het niet zo duidelijk. Nieuwe vragen veranderen de geschiedenis en de kijk daarop. ‘Zo is het’ bestaat volgens Mak niet. Werkend aan een ander boek merkte hij dat er in Europa ontzettend veel gebeurde: de Euro, bankencrisis, Oekraïne, vluchtelingen. Het ‘project Europa’ kraakte in al zijn voegen. Mak besefte dat de echte geschiedenis onder zijn neus plaatsvond en wilde een vervolg op ‘In Europa’ schrijven. ‘Grote verwachtingen’ is een titel, die al 150 jaar geleden door Charles Dickens werd gebruikt. Diens ‘Great Expectations’ vertelt over de arme weesjongen Pip die Estella leert kennen, de dochter van een welgestelde dame. Pip wordt verliefd op Estella, maar zij wil niets van hem weten. Dankzij een plotselinge erfenis kan Pip zich plotseling in de betere kringen begeven. Het verhaal van Europa lijkt daar sterk op, volgens Mak. Veel Oost-Europese landen ontvingen in 1989 een onverwacht geschenk met de Val van de Berlijnse Muur, maar het proeven aan de westerse vrijheid en de vrije markt was voor velen wel wennen. De toon van de Europese Unie (EU) bleek heel anders.

Weeffouten
Rond de eeuwwisseling van 1999 naar 2000 leken de grote problemen van de twintigste eeuw opgelost: een permanente vrede, een hechte EU, nieuwe uitvindingen, internet, globalisering. De verwachtingen waren hoog gespannen. Hoe, dat wisten we niet, maar dat er veranderingen zouden komen, was zeker. Heel snel ging het echter anders dan verwacht en gehoopt, getuige de aanslagen van 11 september 2001 en de bankencrisis. Om de eigentijdse geschiedenis te beschrijven zette Mak daarom eerst alles eens op een rijtje en nam als voorbeeld de historicus Marc Bloch, die al in 1940 schreef over de onverwachte nederlaag van het Franse leger die diepliggende oorzaken moest hebben. Daarnaast zocht Mak de hulp van een denkbeeldige jonge studente in het jaar 2069. In zijn hoofd stelde zij hem vragen waardoor Mak distantie kon houden tot zijn onderwerpen. Als rode lijn zag hij de grote spanningen die ontstonden tussen immigranten en de gevestigde bevolking, waarbij religie een belangrijke rol bij speelt. Door de diverse terreuraanslagen ontstond een flinke ontwrichting van de samenleving en onderling wantrouwen. Gelukkig bleven veel samenlevingen hierin niet hangen. Eind 2004 groeide de EU met flink wat nieuwe landen. Een domper betekende het referendum over de Europese grondwet waartegen Frankrijk en Nederland nee zegden en waardoor het Europese proces werd bevroren. De fundamentele weeffouten, zoals Mak ze noemde, zijn er nog niet uitgehaald.

‘Wir schaffen das!’
Tussen landen en ook binnen landen zelf ontstonden spanningen. Zo was de Euro in 1990 een te snel genomen beslissing zonder onderbouwd financieel en fiscaal beleid. Niemand luisterde echter naar de waarschuwingen van economen en fiscalisten. Newsweek schreef dat het was alsof de Titanic wegvoer. Griekenland hield zich in 2010 niet aan de gemaakte afspraken. Ierland, Spanje en Portugal volgden. Inflatie loste de problemen niet meer op. Omdat geen gemeenschappelijk beleid werd gevoerd, bleek de monetaire unie een wankele constructie.

Waar vroeger werd gesmokkeld, kwamen er bij Schengen open grenzen. Er was echter geen gemeenschappelijk immigratie- en vluchtelingenbeleid en nauwelijks gemeenschappelijke grensbewaking. De EU kon hierdoor niet als een politieke eenheid manoeuvreren. Ondanks de welvaart en vrijheid was er geen diepere inhoud als samenbindende factor. Er bleef een crisissfeer hangen die eindigde met de Brexit. Volgens Mak was het een sprong in het duister die gepaard ging met veel misleiding en propaganda. Veel beloftes konden onmogelijk worden nagekomen, want het proces van verdragen sluiten met andere landen duurt jaren. Johnson legde flink wat druk op het proces, maar dat is nooit verstandig bij onderhandelingen. Mak voorziet dat de Brexit een soort Versailles kan worden die zorgt voor verbittering. ‘De toekomst is niet alleen onvoorspelbaar, maar ook onvoorstelbaar’, zo gaf Mak het gehoor mee. Onverwachte factoren spelen altijd mee, kijk maar naar de Coronacrisis, die een enorme weerslag heeft op de gehele wereldeconomie.

Soms kreeg Mak het wel begrip voor de politieke beslissingen. In 2005 sprak Merkel de historische woorden ‘Wir schaffen das!’ over de opvang in Duitsland van de toenemende vluchtelingenstroom naar Europa. Het begon toen de Hongaarse leider Orban 50.000 ontheemden doorliet en het vluchtelingenprobleem in een klap werd verschoven naar Duitsland. Dat wilde een gastvrij land zijn met het schuldgevoel van de Tweede Wereldoorlog. Omdat dit overal op televisie te zien was, werd Duitsland dé asielplek van Europa. De grenzen sloten uiteindelijk een beetje door een deal met Turkije. Mak ging de rol van Merkel anders bekijken. Zij moest een volksgevoel in toom houden in een land waar sentimenten en angsten van het oorlogstrauma nog een grote rol spelen.

Oekraïnecrisis
De naïviteit van Brussel en de Europese burgers speelde een rol bij de Oekraïnecrisis. Het begon allemaal met het associatieverdrag dat politiek dynamiet bleek en een provocatie richting Rusland, dat de Oekraïne nog steeds zag als een voormalige kolonie. Dat besef kreeg Brussel pas toen de eerste schoten al klonken. Europa realiseerde zelf niet dat het een supermacht is. Europa werd decennia lang beschermd door Amerika, maar wil dat Europa toch meer op eigen benen gaat staan, ook militair. In potentie is er veel defensief materieel aanwezig. Europa heeft meer materiaal dan Rusland en China bij elkaar. Nederland maakt deel uit van die Europese wereldmacht. Als ‘grote’ onder de kleintjes kan het volgens Mak een sterke gidsfunctie vertolken.

Nijdig
Soms voelde hij zich tijdens het schrijven bezorgd en dan weer kwaad en zelfs ronduit nijdig, vooral bij het onderwerp van de bankencrisis. Decennia lang was het doen en laten van de banken streng geregeld, maar onder het vrije marktdenken is dit losgelaten. Vergeten was dat banken ook een publieke taak hebben, het goed laten verlopen van geldstromen. Dat is eigenlijk net zoiets als de spoorwegen. Toen Lehman Brothers omviel, bleek dat veel Europese banken geïnvesteerd hadden in verrotte constructies. Zo moest Fortis miljarden euro’s lenen voor de overname van ABN-AMRO. Het nam daarbij veel te grote en totaal onverantwoordelijke risico’s. Mak waarschuwde dat een bankencrisis weer kan plaatsvinden. Banken hebben een grote verantwoordelijkheid, maar handelen er niet naar. Hij haalde de crisis van 1872 aan die zorgde voor de opkomst van het antisemitisme en die van in 1929 leidde de opkomst van het Nationaalsocialisme. In 2011 waren bijna alle schulden afgelost, voornamelijk door te bezuinigen. Mak toonde zich nu een econoom en gaf aan dat het een eenmalig probleem betreft waarvoor niet alles overhoop moet worden gehaald. Door af te schrijven, kun je schulden over enkele jaren uitsmeren en dat kunnen overheden ook doen. In de Verenigde Staten is juist een krachtig stimuleringsbeleid gevoerd, waardoor de economie in 2012 al op orde was. In Europa duurde dat veel langer, tot 2016. De publieke sector is flink afgekalfd, waardoor de bezuinigingen bij de politie, onderwijs, zorg, nog vele jaren merkbaar zijn. ‘Dat was niet nodig geweest’, zo vond Mak. Er was zogenaamd geen alternatief, maar in de ogen van Mak was die er wel. Investeringen waren in de jaren ’30 succesvol. Dat dit nu niet gebeurde, samen met het gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel en denken van politici, maakte Mak nijdig.

Somber einde?
De structuren die zorgden voor stabiliteit zijn opgeblazen of staan te wankelen. Europa lijkt op een auto zonder gordels en airbags heeft en met een onbekwame bestuurder. ‘Niet echt een lekker gevoel’, aldus Mak. Ondanks alle gebreken moet het verschijnsel Europa worden gekoesterd. De oude structuren, de rechtsstaat, de democratie, het geheel is te veel waard om los te laten. Mak vindt wel dat er dan een vorm moet worden gevonden om eenheid te scheppen en te verbinden. Is hij dan een pessimist? Feitelijk toch niet. We zijn goed door de crisis gekomen en er is rustig gereageerd op de terreuraanslagen. En hoe eindigde dan Dickens’ ‘Great Expectations’? Pip keert terug in zijn dorp waar hij de nuffige Estella tegenkomt. Dickens schreef twee eindes aan het verhaal, in het eerste loopt Estella weg, in het tweede blijft ze zitten bij Pip. Geert hoopt op het tweede einde, waarbij Europa als Pip op het bankje naast Estella zit.

Na dit gloedvolle betoog nam Geert Mak ruim de tijd om vragen vanuit de zaal te beantwoorden. Overbevolking, klimaatcrisis, vergrijzing, de uitbreiding van Europa, misschien wel met Rusland, kwamen aan bod. Kern van Maks betoog is dat je je eigen grenzen moet kennen. Veel mensen zijn bang voor de oneindige pretentie. Andere landen hebben zo’n andere tradities en geschiedenissen. ‘Sommige landen zijn te groot om door Europa verteerd te kunnen worden’, zo haalde Mak de worden van Kohl aan. Er moet een balans zijn tussen ruimte en plaats. Europa heeft veel ruimte, maar weinig plaats. Mensen moeten zich vertrouwd voelen, maar de ruimte is te veel ingenomen door populistische partijen. De politiek is te veel losgeraakt van de werkelijkheid en daarom is het belangrijk om de heersende onvrede bij de burgers te onderzoeken. Er is een slecht bestuur met te veel interim managers die niet de gevolgen van het eigen handelen ervaren. Mak pleitte daarom voor de steden die veel ruimte bieden en tegelijk ook geborgenheid. En de EU moet volgens hem kleine of flexibeler worden. Het is allemaal nog koffiedik kijken, maar Mak wil het graag zelf ook nog wel meemaken.

Vervolgens vormde zich een lange rij belangstellenden bij de tafel van Boekhandel Van Atten om een of meer boeken van Geert Mak aan te schaffen. Bereidwillig signeerde hij die allemaal.

Om van klein naar groot te werken, schrijft Geert Mak misschien nog eens een boek over de wereldgeschiedenis. Ook dan is hij van harte welkom voor een lezing in Pijnacker!

Houd voor de activiteiten de website van het HGOP in de gaten: www.hgop-pijnacker.nl.