Stolpersteine geplaatst voor vijf Joodse oorlogsslachtoffers

In de gemeente Pijnacker-Nootdorp zijn dinsdag 23 april vijf zogeheten Stolpersteine geplaatst ter nagedachtenis aan de in de Tweede Wereldoorlog omgebrachte Joodse inwoners. Kunstenaar Gunter Demnig plaatste zelf de eerste steen. Dit gebeurde in het bijzijn van nabestaanden van de slachtoffers, burgemeester Björn Lugthart, wethouder Hanneke van de Gevel en een werkgroep vanuit het Beraad van Kerken en het Historisch Genootschap Oud Pijnacker (HGOP). 

Stolpersteine worden sinds 1992 gemaakt door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Het zijn messingsteentjes van 10 bij 10 centimeter. Op elk steentje staat de naam van één slachtoffer. Daaronder staan het geboortejaar, de plaats en datum van arrestatie of deportatie door de nazi’s. Als laatste staat de plaats en datum waar het slachtoffer werd vermoord of is omgekomen. Stolpersteine, of struikelstenen, zoals de Nederlandse naam luidt, worden in het trottoir voor het laatste woonadres van het slachtoffer geplaatst.
Deze gedenktekens zijn al op duizenden locaties in ons land te vinden. Recent is in Pijnacker op initiatief van de Beraad van Kerken een werkgroep gestart met als doel dergelijke stenen ook hier te leggen. De plaatsing gebeurde met instemming en steun van de gemeente Pijnacker-Nootdorp.
Burgemeester Björn Lugthart over de Stolpersteine: “Het is belangrijk dat we ons de geschiedenis herinneren. Door deze Stolpersteine te plaatsen, houden we de herinnering aan de oorlog en de slachtoffers levend.”
De stenen zijn in het trottoir bij onderstaande woningen in Pijnacker geplaatst: Hana Lipszyc-Bialer, Kerkweg 34; Heijman Moses, Zuiderstraat 17; Hedwig Moses-Andriesse, Zuiderstraat 17; Jacob Sanders, Julianalaan 17 en Salomon van der Veen aan het Emmapark 60. In Nootdorp en Delfgauw zijn geen ‘laatste adressen’ van Joodse mensen bekend. De mensen van Joodse herkomst die in Nootdorp woonden, waren op doortocht. 

Dominee Arien Treuren
Het was dominee Arien Treuren die tijdens zijn preek in de oecumenische viering voor de eenheid van christenen in januari 2023 zich verbaasde dat er in Pijnacker-Nootdorp nog geen Stolpersteine waren gelegd. Ron Brand heeft dat toen aangekaart bij het HGOP en Paul van Winden besprak het met Annette Theeuwsen, ook van het HGOP. Zo kwam het bij het Beraad van Kerken terecht en is de werkgroep ontstaan. Hierin hebben zitting Klaas Krijgsheld, Rick Smit, Gerrie Hobbelman, Edwin van Baarle en Ron Brand. De werkgroep ging aan de slag met als resultaat dat dus bij vier woningen vijf Stolpersteine zijn geplaatst.

Nabestaanden
Bij twee van de vier woningen in Pijnacker waar Stolpersteine zijn geplaatst waren nabestaanden van de slachtoffers aanwezig. Steeds vertelde onderzoeker Edwin van Baarle het verhaal van en achter de mensen die er gewoond hadden.
Edwin van Baarle is de auteur van het boek ‘Vertrokken zonder nader adres’. De geboren en getogen Pijnackernaar was vijftien jaar toen hij in het boek ‘Pijnacker, een terugblik’ van Jan Wenteler een lijst zag staan met slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. Onder het kopje ‘Als Joods medeburger in een concentratiekamp overleden of omgebracht’ stonden vier namen. Twee mannen en twee vrouwen. Zo jong als hij was, raakte Edwin in de greep van deze materie. Hij besloot op onderzoek uit te gaan en bracht in kaart welke Joodse mensen in de oorlogsperiode 1940-1945 in Pijnacker hadden gewoond en hoe het hen is vergaan.
Bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) ontdekte Edwin een lijst met 21 Joodse Pijnackernaren. De burgemeester had deze lijst op 11 mei 1942 moeten aanleveren bij de Duitse bezetter. Op basis van deze lijst kon Edwin achterhalen dat in de oorlog niet vier maar vijf Joodse inwoners van Pijnacker niet overleefden.
Landelijk heeft 73 procent van de Joodse Nederlanders de oorlog niet overleefd. In Pijnacker is dat omgekeerd en dat komt vooral omdat de meeste Joodse Pijnackernaren al waren gevlucht en/of ondergedoken. Op het moment dat de deportaties van Joden naar kampen begon, waren de meeste Joodse Pijnackernaren al vertrokken. Ook van de vijf omgekomen Joodse Pijnackernaren hadden er drie al een vluchtpoging ondernomen.

Zuiderstraat 17
De eerste twee Stolpersteine werden geplaatst voor het huis Zuiderstraat 17. Daar woonden vanaf oktober 1941 Hedwig en Heijman Moses. Ze huurden een kamer bij de weduwe Slootweg nadat hun huis in Rotterdam bij een bombardement door de Geallieerden was getroffen. Heijman was papierhandelaar en ging iedere dag vanuit Pijnacker naar zijn werk in Rotterdam.
Heijman en Hedwig weigerden onder te duiken en toen ze een Jodenster moesten gaan dragen, deden ze dat met open vizier en met trots. Op zaterdag 5 september 1942 bleven ze overdag binnen. Er was bij de Dorpskerk namelijk een begrafenis van een NSB-er met veel ‘fout volk’.
Aan het eind van de dag dachten ze dat de kust wel weer veilig was. Ze wilden nog even naar een winkel in het dorp, maar kwamen toen toch terecht in een groep mensen die bij de uitvaart vandaan kwam. Een NSB-er uit Delft zag hun Jodensterren, hield hen staande en noteerde hun namen. Heijman overwoog zondag te vluchten maar Hedwig wilde daar niets van weten. Zij was van mening dat het allemaal niet zo’n vaart zou lopen en dat ze hooguit in een werkkamp terecht zouden komen.
Maandag 7 september werden ze thuis in de Zuiderstraat aangehouden en afgevoerd naar Westerbork en vandaar naar het vernietigingskamp Auschwitz. Hedwig werd daar meteen na aankomst vermoord. Heijman werd geselecteerd voor dwangarbeid en overleed enkele maanden later. Hedwig werd maar 27 jaar en Heijman 33.

Julianalaan 17
Bij het adres Julianalaan 17 werd een Stolperstein geplaatst voor Jacob Sanders. Jacob was met zijn vrouw en twee tienerdochters in Pijnacker komen wonen op 1 juli 1940. Jacob was arts en raakte betrokken bij het verzet. Hielp parachutisten en hielp mensen verdwijnen uit het Bevolkingsregister van Rotterdam waar hij als arts toegang toe had. Het gezin Sanders dook onder in het voorjaar cq de voorzomer van 1942. Moeder en dochters in Scharnegoutum en Jacob in Loosduinen. Op 30 november is hij opgepakt bij een poging om naar Engeland te ontkomen. Drie maanden zat hij opgesloten in het Oranjehotel in Scheveningen. Op 4 mei 1944 kwam hij in kamp Westerbork terecht. Ongeveer twee weken later werd hij gedeporteerd naar Auschwitz. Wat daar precies met hem is gebeurd, is niet bekend. Zeker is dat hij de oorlog niet heeft overleefd. Hij is 57 of 58 jaar geworden. Bij de steenlegging bij de Julianalaan was ook de negentigjarige Truusje van der Horst aanwezig. Dochter van de vermaarde dokter Willem van der Horst die in de oorlog de nodige hulp heeft verleend aan onder meer onderduikers. Truusje was de enige aanwezige die Jacob Sanders heeft gekend.

Emmapark 60
In april 1941 kwam Salomon van der Veen met zijn broer Lout en hun stiefmoeder in het huis Emmapark 60 wonen. Hun vader was een half jaar eerder overleden en hun moeder al in 1930. De familie was Joods. Salomon was boekhouder van beroep. Hij raakte betrokken bij het verzet en hield zich onder meer bezig met wapendiefstal. Een jaar na hun komst naar Pijnacker besloot Lout naar het buitenland te vluchten, later gevolgd door Salomon. Na een moeilijke lange reis ontmoette Salomon na zeven maanden zijn broer Lout in Spanje.
Ze besloten vandaar de oceaan over te steken naar de Verenigde Staten waar ze een militaire opleiding kregen. Op 27 februari 1944 vertrok Salomon aan boord van een bommenwerper vanuit San Francisco naar Australië om zich daar bij zijn legeronderdeel te voegen. Na vijf uur vliegen deed zich een mankement aan het brandstofdistributiesysteem voor. Salomon had als navigator de taak hulpschepen op te sporen. Dat lukte maar een van de brandstoftanks die ze hadden willen dumpen in zee, bleek onder het vliegtuig nog vast te zitten. Daardoor explodeerde het vliegtuig bij de noodlanding. Alleen de radiotelegrafist overleefde de crash. Salomon werd niet ouder dan 24 jaar. Zijn stiefmoeder en broer overleefden de oorlog.

Kerkweg 34
De vijfde en laatste Stolperstein werd geplaatst voor de woning Kerkweg 34. Daar werd in september 1941 de 23-jarige Hana ingeschreven. Geboren in Warschau in Polen als dochter van een dassenfabrikant. Voorjaar 1942 trouwde Hana in Rotterdam met de Pool Salli Lipszyc. Kort na hun huwelijk zijn de twee Joodse mensen naar het buitenland gevlucht omdat het in Nederland te gevaarlijk werd. In Frankrijk ging het mis en werden ze gearresteerd en overgebracht naar het kamp in Drancy, nabij Parijs. Vandaar werden ze naar Auschwitz gedeporteerd. Hana is vermoedelijk meteen na aankomst vergast. Salli staat nog steeds te boek als vermist, maar er is nooit meer iets van hem vernomen. Ze zijn beiden niet ouder geworden dan 24 jaar.

Na het persoonlijk verhaal over de slachtoffers door Edwin van Baarle, werden de betreffende stenen onthuld en werden er witte rozen gelegd door nabestaanden, de burgemeester en mensen uit de werkgroep. Gevolgd door een minuut stilte.
Vooraf was er bewust geen ruchtbaarheid gegeven aan het leggen van de Stolpersteine om daarmee eventuele anti-Joodse protesten te voorkomen. Ook de media waren van tevoren niet uitgenodigd maar ontvingen na afloop een summier persbericht. De foto’s zijn in opdracht van de gemeente zo gemaakt dat je geen nabestaanden of andere betrokkenen ziet.
Droevig toch wel dat dit tachtig jaar na dato blijkbaar nodig is, maar toch mooi en bijzonder dat de verhalen achter deze Stolpersteine door het niet aflatende onderzoekswerk van een jongen van vijftien die nu veertig is - Edwin van Baarle dus - niet in de vergetelheid verloren en ten onder zijn gegaan. Overigens zijn de reacties op de het leggen van de Stolpersteine louter heel positief.
Het boeiende boek ‘Vertrokken zonder nader adres’ is nog steeds te koop bij Boekhandel Van Atten. De laatste twintig jaar heeft Edwin van Baarle zo veel nieuwe informatie ontdekt, dat een vernieuwde uitgave wordt overwogen.
Zie ook de speciale pagina over de Stolpersteine, die het HGOP heeft aangemaakt op haar website: https://hgop-pijnacker.nl/geschiedenis-pijnacker/19-oorlog/stolpersteine/ (SO)